مولانا جلال‏الدین بلخى در اثر ارزشمندشان، مثنوى علاوه بر تمثیل، استشهاد، استدلال و بهره‏گیرى از قصص قرآنى در دلالات و خطابات خویش، بخش‏هایى از مثنوى را به معرّفى این کتاب آسمانى اختصاص داده و به مسائلى همچون وصف قرآن، تمسّک به قرآن، تدبیر در قرآن، طاعنان قرآن، قرآن و منافقان، قرآن و کوردلان، تصویر شیطان در قرآن، پیام‏هاى قرآن شامل (امتحان، بشارت، انذار، امر، نهى، تجلیل، تحریض و تحقیر)، مفسران قرآن و... پرداخته است. در این نوشتار سعى شده است که به تبیین و توضیح این مباحث پرداخته، تا گامى- هر چند کوتاه- در نشان دادن جلوه‏هاى کتاب خدا برداشته شود.

هر چه اندر وى نماید «حق» بود*** آب خضرست این نه آب دام و دد
(دفتر 6/بیت 3243)(1)
قرآن، بهار دل‏ها، شفاى دردها، سرچشمه‏ى دانش‏ها، زداینده‏ى تیرگى‏ها و استوارترین مسند شناخت و معرفت است. قرآن، مشعل فروزان جاودانه است بر معبر تاریخ که در تاریکزار حیات، انبوه انبوه انسان‏هاى سرگشته را به مقصد اعلى رهنمون گشته است. این مصحف شریف مجموعه‏اى است بس گرانقدر و نفیس مشتمل بر علوم و معارف الهى، آداب و اخلاق پسندیده، احکام و قوانین استوار، قصص و اخبار راستین، مواعظ و امثال ارزشمند که رهگشاى نیازمندى‏هاى فردى و اجتماعى بشر است. معانى و مفاهیم این کتاب سترگ در طول چهارده قرن از جهات مختلف در حیات فردى و اجتماعى ما تأثیر پنهان و آشکار نهاده است؛ چنان‏که امروزه نمى‏توان به جنبه‏هایى از زندگى مسلمانان اشاره کرد که قرآن مجید و معانى والاى آن به نحوى مستقیم و یا غیر مستقیم، در آن تأثیرى نگذاشته باشد و هر کس در این‏باره منصفانه به قضاوت بنشیند، به درستىِ این عقیده اقرار مى‏کند.
یکى از مهمترین این تأثیرگذارى، نفوذ عمیق در اندیشه‏ى شاعران و نویسندگان بزرگ ادب فارسى است و همه‏ى این بزرگان در عبارت‏پردازى، استدلال و بیان مافى‏الضمیر خود، از این سرچشمه‏ى شفابخش بهره گرفته‏اند؛ چرا که «قرآن براى مسلمانان هم زبان دل است و هم ترجمان اعتقاد و شنیدن آن تقدیسى را تداعى مى‏کند که هم آرامش‏بخش است و هم شکوهمند؛ شکوهى معنوى که همه را به سکوت وا مى‏دارد و آرامشى که نتیجه هدایت و ایمان است»(2)
از آن‏جا که قرآن معیار فصاحت و بلاغت است، شاعران و نویسندگان با استفاده از مضامین بلند قرآنى هم توانایى خود را در کاربرد لفظها، عبارت‏ها و مضمون‏هاى دینى نشان مى‏دهند و هم با استشهاد از آن، تأثیر سخن خویش را فزونى مى‏بخشند و در پناه قداست و حرمت کلام ربّانى، حلاوت اندیشه‏هاى خود را صد چندان ساخته، آن را ارجمند و پذیرفتنى‏تر مى‏نمایند.
تجلّى تعلیمات قرآن در سروده‏هاى پارسى‏گویان سده‏هاى سوم و چهارم چندان گسترده نیست، از این‏رو که شعر فارسى در آن زمان دوران کودکى و نوجوانى خود را مى‏گذرانید و مایه و مضمون آن بیشتر بر محور مدح، ستایش، عشق و غزل مى‏چرخید. بدیهى است که این مایه‏ها با معارف قرآنى کمتر زمینه پیوند دارد.
امّا با گذشت زمان و بالندگى شعر فارسى و ارتباط آن با پاره‏اى از پدیده‏هاى فرهنگى که پیوند محکمى با مفاهیم قرآنى دارند و نیز پدید آمدن بسیارى از سخنوران که افزون بر قریحه‏ى شاعرى، در قرآن و معارف اسلامى نیز تبحّرى فراوان داشتند، آموزه‏هاى قرآنى در شعر فارسى گسترشى روزافزون یافت و سرانجام در سده‏هاى هفتم و هشتم به اوج خود رسید.
یکى از آثار ارزشمند ادب فارسى که از سرچشمه‏ى فیّاض قرآن مجید، بهره‏هاى فراوانى برده است، مثنوى شریف مولاناجلال‏الدین محمد بلخى است. «تأثیرى که قرآن‏کریم از جهت لفظ و معنى در مثنوى به جاى نهاده است تا حدّى است که بدون شک فهم درست مثنوى بدون آشنایى با قرآن حاصل نمى‏شود؛ چرا که غیر از اخذ قصه‏هاى قرآنى و تفسیر تعدادى از آیات آن، سراسر مثنوى مملو از الفاظ و تعبیرات قرآنى و مشحون از موارد استشهاد و تمثیل به آیات کلام الهى است.»(3) بنابراین در اینجا به بخشى از عناوینى که در مثنوى از آن بهره گرفته شده است اشاره مى‏شود.

«قرآن در آن‏جا که از وحى سخن مى‏گوید، سخنى از عقل به میان نمى‏آورد، بلکه تنها سر و کارش با قلب پیامبر است. معناى این سخن آن است که قرآن به نیروى عقل و استعداد عقلانى براى پیامبر حاصل نشده، بلکه این قلب پیغمبر بود که به حالتى رسید، غیر قابل تصوّر براى ما، و در آن حالت، استعداد درک و شهود آن حقایق متعالى را پیدا کرده است.»(5) از نظر مولانا قرآن این کلام آسمانى از مبدأ غیب بر قالب دل نبىّ اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تجلّى کرده و از زبان مبارکشان بیان شده است:
گر چه قرآن از لب پیغمبر است*** هر که گوید حق نگفت او کافر است
(دفتر 4/21224)
قرآن معجزه‏اى است به روشنایى آفتاب و جامع جمیع معارف الهى و حقایق عالم وجود که به اشکال مختلف بشر را مورد خطاب قرار داده است و نه کسى را توان آن است که در این معجزه الهى دست ببرد و نه کاستى و فزونى در آن راه دارد که «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون.»(6)
صد زبان بین نام او ام‏الکتاب*** خود مگیر این معجز چون آفتاب
یا بدزدد یا فزاید در بیان *** زهره نى کس را که یک حرفى از آن
(دفتر 4/2875 و 2876)
و جاى دیگر:
گر بمیرى تو نمیرد این سبق*** مصطفى را وعده کرد الطاف حق
بیش و کم کن را ز قرآن مانعم*** من کتاب و معجزت را رافعم
طاعنان را از حدیثت دافعم*** من تو را اندر دو عالم را فعم
تو به از من حافظى دیگر مجو*** کس نتاند بیش و کم کردن درو
(دفتر سوم/1197 به بعد)
«یکى از وجوه بارز اعجاز قرآن جنبه‏ى هنرى آن است که از آن به فصاحت و بلاغت تعبیر مى‏شود و البتّه این تعبیر نارساست، زیرا فصاحت به معناى روشنى و بلاغت به معناى رسایى است، ولى این گونه تعبیرات براى رساندن مقصود کافى نیست و بایستى به آن جذّابیّت را اضافه نمود که حاکى از دلربایى قرآن باشد، زیرا قرآن به نحو خاصّى در دلها نفوذ مى‏کرد و با ربایندگى ویژه‏اى که داشت با سرعت عجیبى تأثیر مى‏نمود و آن‏ها را شکار مى‏کرد.»(7)
مولانا با الهام از حدیث شریف «ان من البیان لسحراً»(8) قرآن را سحر حلالى- سخن بسیار مؤثر- مى‏شمارد که توانایى نقش بر آب نمودن همه‏ى نیرنگ‏ها، خدعه‏ها و مکرهاى بشرى را دارد- هر چند این فریبکارى‏ها قدرتى باور نکردنى داشته باشد- همچنان که عصاى موسى سحر ساحران را بى اثر ساخت:
هین بخوان قرآن ببین سحر حلال*** سرنگونى مکرهاى کالجبال
(دفتر 5/451)
هست قرآن مر ترا همچون عصا ***کفرها را در کشد همچون عصا
(دفتر سوم/1209)
صاحب مثنوى معتقد است که حکمت‏هاى قرآنى براى مؤمن همچون اشترگم شده‏اى است که وقتى آن را بیابد مى‏شناسد که «الحکمة ضالة المومن فحیث وجدها احق بها.»(9)
هر کسى در ضاله خود موقن است*** حکمت قرآن چو ضاله مؤمن است
(دفتر دوم/2910)
مولانا مستان معرفت حق و بهره‏برندگان از غذاهاى معنوى را «قرآن‏هاى ناطقى» مى‏شمارد که بیانگر رموز و اسرار غیبى‏اند؛ خلاف آن‏ها، دلبستگان تنعّمات مادّى که در شمار بهایم و چهار پایان‏اند:
هر که کاه و جو خورد قربان شود ***هر که نور حق خورد قرآن شود
(دفتر 5/2478)
بر اساس حدیث شریف «ان للقرآن ظهراً و بطنا و لبطنه حتى سبعة ابطن»(10) قرآن را، ناطق کاملى مى‏شمارد که همچون انسان بخشنده‏اى سفره‏ى او پر از غذاهاى الوان است و هر مهمانى با هر نو ع سلیقه و به قدر شایستگى و آگاهى خود مى‏تواند از آن بهره بگیرد:
همچو قرآنى که به معنى هفت توست خاص را و عام را مطعم دروست
(دفتر سوم/1896)
و در جاى دیگر مى‏گوید اگر فقط به ظاهر الفاظ قرآن بنگرى و به باطن آن توجّه نکنى، همچون شیطان خواهى بود که از وجود آدم تنها تن خاکى او را مى‏دید و روح خدایى او را نمى‏شناخت، هر چند که این شناخت کار چندان آسانى هم نیست؛ زیرا ظاهر قرآن در مثل همچون ظاهر انسان‏هاست. سالها با نزدیکان خود زندگى مى‏کنیم، اما پى به باطن آن‏ها نمى‏بریم. برخى از شارحان مثنوى، معتقدند که مولانا در این ابیات به حدیث «للقرآن ظاهر و باطن و مطلع»(11) نظر داشته، زیرا از بطن چهارم آن سوتر نمى‏رود و مطابق نظر محیى‏الدین عربى مى‏گوید کسى جز خدا آن را نمى‏داند:
حرف قرآن را بدان که ظاهریست ***زیر ظاهر، باطنى بس قاهریست
زیر آن باطن یکى بطن سوم ***که دروگردد خردها جمله گم
بطن چارم از نبى خودکس ندید ***جز خداى بى‏نظیر بى‏ندید
تو ز قرآن اى پسر ظاهر مبین ***دیو آدم را نبیند جز که طین
ظاهر قرآن چو شخص آدمیست ***که نقوشش ظاهر و جانش خفیست
مرد را صد سال عم و خال او ***یک سر مویى نبیند حال او
(دفتر سوم/4244 به بعد)
مولانا قرآن و موازین الهى را «محکى» مى‏داند که مى‏توانند عقل کمال‏طلب را از وهم خذلان نگر- خواست‏ها و آرزوهاى دنیایى- باز شناسند:
بى محک پیدا نگردد وهم و عقل ***هر دو را سوى محک کن زود نقل
این محک قرآن و حال انبیا ***چون محک مر قلب را گوید بیا
(دفتر چهارم/2303 به بعد)
و به استناد آیه‏ى کریمه‏ى «یضل به کثیرا و یهدى به کثیرا و ما یضل به الا الفاسقین»(12) معتقد است که اگر قرآن با اعتقاد و درک کامل تلاوت نشود، باعث گمراهى صاحبان اندیشه‏هاى بیمارگونه و عاصیان منکر خواهد شد:
زانک از قرآن بسى گمره شدند ***زان رسن قومى درون چه شدند
(دفتر سوم/4210)
و در جاى دیگر به این موضوع اشاره دارد:
در نبى فرمود کین قرآن ز دل ***هادى بعضى و بعضى را مضل
(دفتر ششم/656)
مولانا شباهت ظاهرى واصلان و مردان حق را با مردم عوام به یکسانى ظاهرى حروف مقطعه قرآن مجید و حروف الفبا تشبیه مى‏کند و معتقد است که تفاوت این دو گروه را باید به چشم عقل مشاهده کرد؛ آن‏گاه متوجه آثار معجزه آساى باطن مردان حق و حروف مقطعه قرآن مجید شد:
این الم و حم این حروف ***چون عصاى موسى آمد در وقوف
حرفها ماند بدین حرف از برون ***لیک باشد در صفات این زبون
این الم وحم اى پدر ***آمدست از حضرت مولى‏البشر
هر الف‏لامى چه مى‏ماند بدین ***گر تو جان دارى بدین چشمش مبین
گر چه ترکیبش حروفست اى همام ***مى‏بماند هم به ترکیب عوام
اژدها گردد شکافد بحر را ***چون عصا حم از داد خدا
ظاهرش ماند به ظاهرها و لیک ***قرص نان از قرص مه دورست نیک
(دفتر پنجم/1316 به بعد)
صاحب مثنوى سخنان ارزشمند گذشتگان را وسیله‏ى ادراک حقایق آیندگان مى‏شمارد، همچنان که تورات و انجیل و زبور مویّد تعلیمات انسان‏ساز قرآن مجیدند.
نى که هم تورات و انجیل و زبور ***شد گواه صدق قرآن اى شکور
(دفتر سوم/2539)

«و چنگ در ریسمان قرآن زن و از آن نصیحت‏پذیر، حلالش را حلال و حرامش را حرام گیر و حقّى را که پیش از این بوده است (شریعت پیامبران پیشین و یا آن‏چه قرآن کریم درباره‏ى آن گفته است) تصدیق‏دار و رفته‏ى دنیا را براى آینده‏ى آن آینه‏ى عبرت شمار.»(13) مولانا تمسّک به قرآن و چنگ زدن به این ریسمان الهى را به منزله همنشینى با ارواح طیّبه انبیاء و اولیاء مى‏شمارد؛ همان مردانى که همچون ماهى در دریاى عنایت خداوندى به شناگرى مشغولند.
چون تو در قرآن حق بگریختى ***باروان انبیا آمیختى
هست قرآن حال‏هاى انبیا ***ماهیان بحر پاک کبریا
(دفتر اول/1537 به بعد)

قاریان قرآن سه گروهند:
ـ یکى آنان که قرائت قرآن را سرمایه‏ى معیشت مى‏کنند و به واسطه‏ى آن از ملوک حقوق و شهریه مى‏گیرند و بر مردم تقدّم مى‏جویند.
ـ دیگر آنان که حفظ حروف و صورت قرآن کنند و تضییع حدود آن نمایند و او را پشت سر اندازند؛ خداوند فراوان نکند این گروه را.
ـ طایفه دیگر آنان هستند که قرآن را قرائت کنند و با دواى قرآن دردهاى قلب خود را علاج کنند. پس به واسطه‏ى آن شب را بیدار و به عبادت بگذارنند و روز را روزه گیرند و به تشنگى گذرانند و در مساجد حاضر شوند و اقامت کنند و از فراش خواب ناز برخیزند. پس خداوند عزیز جبار به واسطه‏ى اینها دفع بلیّات فرماید و باران از آسمان فرو فرستد. به خدا قسم که این قسم از قاریان قرآن، از کبریت احمر کمیاب‏ترند.»(14)
مولانا معتقد است که هدف نهایى از نزول قرآن - و هر کتاب آسمانى دیگر- تنبّه بشر و عمل به احکام آن است، نه بسیار خواندن و در الفاظ آن بحث‏هاى دور و دراز پیش آوردن و آن را دست‏آویز هواى نفسانى نمودن و سرمایه جدال و مناظره و ستیزه کردن. در این مورد افلاکى در مناقب العارفین، داستانى آورده است که ما را به اندیشه‏ى مولانا بیشتر نزدیک مى‏کند:
«روزى در بندگى مولانا حکایت سبعه خوانى صاین الدین مقرى مى‏کردند که ابوحفص» دوران و «قالون» زمان است و هر شب باید که ختم قرآن کند، آن‏گاه آرامد. فرمود که آرى، گردکان را نیکو شمارد و از مغز نغزش خبر ندارد.»(15)
ور بخوانى و نه‏اى قرآن‏پذیر ***انبیا و اولیا را دیده گیر
ور پذیرایى چو بر خوانى قصص ***مرغ جانت تنگ آید در قفص
مرغ کواندر قفص زندانیست ***مى‏نجوید رستن از نادانیست
(دفتر اول/1539 به بعد)

مولانا در جواب کسانى که مى‏گفتند مثنوى کتابى عارى از اسرار عالى و امور معنوى است و در این کتاب تربیت صوفیانه، مانند رساله‏هاى مشایخ پیشین، به صورت منظم درج نشده است، مى‏گوید که این عادت عیبجویان و افراد حسود و کینه‏توز است که موفّقیّت دیگران را نمى‏توانند تحمّل کنند. مگر منکران قرآن مجید نمى‏گفتند: «ان هذا الا اساطیر الاولین»(16) که خداوند متعال در جواب این معاندان و طاعنان خطاب به پیامبر گرامى خویش مى‏فرماید: قل لئن اجتمعت الانس و الجن على ان یاتوا بمثل هذا القران لا یاتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا.(17)
چون کتاب الله بیامد هم بر آن ***این چنین طعنه زدند آن کافران
که اساطیرست و افسانه‏ىْ نژند ***نیست تعمیقى و تحقیقى بلند
کودکان خُرد فهمش مى‏کنند ***نیست جز امر پسند و ناپسند
گفت اگر آسان نماید این به تُو ***این چنین آسان یکى سوره بگو
جنّتان و انستان و اهل کار ***گو: یکى آیت از این آسان بیار
(دفتر سوم/4237 به بعد)
در جایى دیگر طاعنان مثنوى را مورد سرزنش قرار مى‏دهد و مى‏گوید شما براى گریز از تهمت طعنه‏زدن به قرآن، مثنوى را که شرح معانى قرآنى است، بى‏فایده مى‏شمارید و در ادامه‏ى سخن به بیان ویژگى‏هاى کلام خدا مى‏پردازد:
اى سگ طاعن تو عوعو مى‏کنى ***طعن قرآن را برون شومى کنى
این نه آن شیرست کز وى جان برى ***یا زپنجه قهر او ایمان برى
تا قیامت مى‏زند قرآن ندى ***کاى گروهى جهل را گشته فدى
که مرا افسانه مى‏پنداشتید ***تخم طعن و کافرى مى‏کاشتید
خود بدیدیت آنک طعنه مى‏زدیت ***که شمافانى و افسانه بُدیت
من کلام حقم و قایم به ذات ***قوّت جان جان و یاقوت زکات
نور خورشیدم فتاده بر شما ***لیک از خورشید ناگشته جدا
نک منم ینبوع آن آب حیات ***تا رهانم عاشقان را از ممات
(دفتر سوم /4282 به بعد)

مولانا براى آن که تصویر روشنى از چهره‏ى منافقان - آنان که دلى معلّق و متردّد میان کفر و ایمان دارند(18) - در معارضه با قرآن مجید، پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و در نتیجه اسلام ارائه دهد، داستان مسجد ضرار را نقل مى‏کند که خیر آن مأخوذ از اشارت قرآن کریم است(19)و با نقل آن گوینده مثنوى «در واقع مثال مورد نظر را از مأخذى نقل مى‏کند که مثل تجربه روزانه، مخاطب را از هرگونه تردید در قبول دعوى وى بیرون مى‏آورد.»(20)
این مسجد که منافقان آن را به قصد ضرار و تفرقه ساخته‏اند، مجرّد ساختنش نشان مى‏دهد که ابلیس رویان همواره ممکن است انسان را در ظاهر به خیر و منفعت دعوت نمایند و براى اقناع مخاطب، قرآن زیر بغل بگذارند و سوگندهاى شداد و غلاظ یاد نمایند، امّا در باطن جز شرّ و ضرر براى وى نمى‏خواهند:
یک مثال دیگر اندر کژ روى ***شاید ار از نقل قرآن بشنوى
هر منافق مصحفى زیر بغل ***سوى پیغمبر بیارد از دغل
باز سوگند دگر خوردند قوم ***مصحف اندر دست و بر لب مهر صوم
که به حق این کلام پاک راست ***کان بناى مسجد از بهر خداست
اندر آن جا هیچ حیله‏ىْ مکر نیست ***اندر آن جا ذکر و صدق و یاریست
(دفتر دوم/2825 به بعد)
و در جاى دیگر اشاره دارد که منافقان و راندگان درگاه حق از ستیزه‏جویى، قصّه‏هاى قرآن را هم سنگ اسطوره‏هاى پیشنیان مى‏شمارند.(21)
در صورتى که این قصّه‏ها وصف الحال ماست؛ اگر چه در گذشته‏هاى دور اتّفاق افتاده باشد:
آن اساطیر اوّلین که گفت عاق ***حرف قرآن را، بُد آثار نفاق
(دفتر سوم/1150)
در دفتر ششم پس از بیان انواع حیله‏گرى حیوانات در شکار طعمه، چنین نتیجه مى‏گیرد که وقتى بهایم مى‏توانند براى شکار کردن به انواع نیرنگ‏ها دست یازند، حیله‏هاى انسانى بسیار مؤثّرتر و کارآمدتر خواهد بود. انسان مکّار منافق براى رسیدن به مطامع خویش با ظاهرى آراسته مصحفى را زیر بغل خواهد گرفت، به سوى تو خواهد آمد؛ در حالى‏که خنجر آبدارى در آستین خواهد داشت و با لبى پر از خنده با تو روبرو خواهد شد؛ در حالى که قلبش مالامال از تزویر و نیرنگ است.
صد هزاران مکر در حیوان چو هست ***چون بود مکر بشر کو مهترست
مصحفى در کف چون زین‏العابدین ***خنجرى پر قهر اندر آستین
گویدت خندان که‏اى مولاى من ***در دل او بابلى پر سحر و فن
(دفتر6/4090 به بعد)
و در جاى دیگر «نفس امّاره» منافقى است که در دستى قرآن و در دست دیگر تسبیح دارد. او با ظاهرى فریبنده پیش مى‏آید؛ امّا خنجر و شمشیرى براى کشتن تو در آستین دارد و این هشدار مولاناست که نیرنگ و نفق او را نپذیر و گول ظاهر فریبنده او را مخور، چرا که با یک لحظه غفلت تو را نابود خواهد کرد.
نفس را تسبیح و مصحف در یمین ***خنجر و شمشیر اندر آستین
مصحف و سالوس او باور مکن ***خویش با او همسِر و همسَر مکن
سوى حوضت آورد بهر وضو ***و اندر اندازد ترا در قعر او
(دفتر سوم/بیت2554 به بعد)

در نظر مولوى کسانى که علایق دنیایى، چشم باطن آن‏ها را از ادراک عالم غیب باز مى‏دارد(22)، تنها به ظواهر قرآن چون لحن، صوت، کتابت و تجوید آن توجّه دارند و از معانى باطنى و انسان‏ساز آن ناآگاهند:
که ز قرآن گرنبیند غیر قال ***این عجب نبود ز اصحاب زلال
کز شعاع آفتاب پر زنور ***غیر گرمى مى‏نیابد چشم کور
(دفتر سوم/4230)
صاحب مثنوى در این فراز به سخن سنایى نظر دارد، آنجا که مى‏فرماید:
عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد ***که دار الملک ایمان را مجرّد بیند از غوغا
عجب نبود اگر از قرآن نصیب نیست جز نقشى ***که از خورشید جز گرمى نیاید چشم نابینا(23)
و در جاى دیگر مى‏گوید اگر سرمه‏ى عنایت خداوند، چشم دل را باز نکند و مجاز را از حقیقت باز نشناسیم، معارف قرآنى و داستانهاى سرگرم کننده را از هم باز نخواهیم شناخت:
شاهنامه یا کلیله پیش تو ***همچنان باشد که قرآن از عتو
فرق آنگه باشد از حق و مجاز ***که کند کحل عنایت، چشم باز
(دفتر چهارم/3463 به بعد)
در دفتر ششم خطاب به دهریّون و مادیّون که عالم غیب را افسانه مى‏دانند مى‏گوید:
به جاى توجّه به روابط عالم مادّه، قدرت الهى و روحانى اولیاى حق و معارف بى‏نظیر قرآن مجید را دریاب، اگر چه لیاقت درک این حقایق را ندارى و از سر عناد آرزو مى‏کنى که قرآن خوانان رااز خواندن آیات بازدارى و معلّمان قرآن را گوشمال دهى و هرگز به این خواسته نخواهى رسید:
اى طبیعى، فوق طبع این ملل بین ***یا بیا و محو کن از مصحف این
مقریان را منع کن، بندى بنه ***یا معلّم را بمال و سهم ده
عاجزى و خیره کین عجز از کجاست ***عجز تو تابى از آن روز جزاست
(دفتر ششم/4823 به بعد)
و در دفتر دوم کسانى را که به لفظ و ظاهر قرآن توجّه مى‏کنند و از معانى عمیق و بلند آن بى‏بهره‏اند، ضمن تمثیلى مناسب به کورى تشبیه مى‏کند که چهار پایش گریخته و او پالان را به جاى خر گرفته و تنبیه مى‏کند:
حرف قرآن را ضریران معدن‏اند ***خر نبینند و به پالان برزنند
(دفتر دوم/723)

مولانا آن جا که ضرورت وجود پیر را در سیر و سلوک تبیین مى‏نماید و از مکاید شیطان نفس سالک را بر حذر مى‏دارد، با اشاره به آیه‏ى 71 از سوره‏ى مبارکه‏ى انعام نقش شیطان را در اغواى آدمیان مطرح مى‏سازد:(24)
غولت از ره افکند اندر گزند ***از تو داهى‏تر در این ره بس بدند
از نبى شنو ضلال رهروان ***که چه شان کرد آن بلیس بدروان
صد هزاران ساله راه از جاده دور ***بردشان و کردشان ادبار و عور
(دفتر اول/2947 به بعد)
و در جاى دیگر با استناد به قرآن مجید، شیطان را مفلسى مى‏شمارد که حاصل داد و ستد کردن با او موجب پشیمانى ابدى است:
مفلسى ابلیس را یزدان ما ***هم منادى کرد در قرآن ما
کودغا و مفلس است و ید سخن ***هیچ با او شرکت و بازى مکن
(دفتر دوم/654 به بعد)
مولانا بر اساس کریمه‏ى «انه یریکم هو و قبیله من حیث لا ترونهم»(25) معتقد است که شیطان و ایادى او از طرق غیر قابل رؤیت همواره مترصّد رفتار و کردار بنى‏آدم مى‏باشند، راههایى که مشابهتى با جریان زندگى این جهانى ندارد:
از نبى بر خوان که دیو و قوم او ***مى‏برند از حال انسى خفیه بود
از رهى که انس از آن آگاه نیست ***زانک زین محسوس و زین اشباه نیست
(دفتر چهارم/1780 به بعد)
نتیجه تلقین‏پذیرى از شیطان و تحت تأثیر وسوسه‏هاى او قرار گرفتن، از بین رفتن جوانمردى و سماحت از دست دادن آرامش و متانت و افتادن به وادى گمراهى و فحشاء و ضلالت است که: «الشیطان یعدکم الفقر و یامرکم بالفحشاء»(26) «شیطان که خود از حق درویش است مى‏وعده‏ى درویشى دهد که همان دارد و دستش بدان مى‏رسد. خود خرمن سوخته است، دیگران را خرمن سوخته خواهد. ربّ‏العالمین که آمرزگار است و بنده نواز، وعده‏ى کرم و مغفرت مى‏دهد، آرى هر کس آن کند که سزاى اوست و ز کوزه همان برون تراود که در اوست: کل یعمل على شاکلته. دعوت خداوند -عزّجلاله- آن است که گفت: یدعوکم لیغفرلکم من ذنوبکم، و دعوت شیطان آن است که گفت: انما یدعوا حزبه لیکونوا من اصحاب السعیر. شیطان بر حرص و رغبت دنیا مى‏خواند. این به حقیقت درویشى است و اللّه به قناعت و طلب عقبى مى‏خواند و این عین توانگرى است. شیخ‏الاسلام انصارى -قدس‏الله روحه- گفت توانگرى سه چیز است: توانگرى مال، توانگرى خوى و توانگرى دل. توانگرى مال سه چیز است: آنچه حلال است محنت است و آنچه حرام است لعنت است و آنچه افزودنى است عقوبت است و توانگرى خوى سه چیز است: خرسندى، خشنودى، جوانمردى. و توانگرى دل سه چیز است: همتى به از دنیا، مرادى به از عقبى، اشتیاقى فادیدار مولى.»(27)
از نُبى بشنو که شیطان در وعید ***مى‏کند تهدیدت از فقر شدید
تا خورى زشت و برى از زشت شتاب ***نى مروّت، نى تأنّى، نى ثواب
(دفتر پنجم/61 به بعد)
هرگاه شیطان و اذنابش از به دام انداختن مردان حق عاجز شوند، از شیاطین انس- انسانهایى که از فرط حسادت ویژگى‏هاى شیطانى یافته‏اند- استعانت خواهند جست که: «وکذالک جعلنا لکل نبىّ عدوّا مِن شیاطین الانس و الجن یوحى بعضهم الى بَعض زخرف القول غروراً.»(28)
و آن بنى‏آدم که عصیان گشته‏اند ***از حسودى نیز شیطان گشته‏اند
از نبى برخوان که شیطانان انس ***گشته‏اند از مسخ حق با دیو جنس
دیو چون عاجز شود در افتنان ***استعانت جوید او زین انسیان
که شما یارید با ما یاریى ***جانب مایید جانب‏داریى
(دفتر پنجم /1219 به بعد)

تعبیرات قرآن در مثنوى با چنان وفور و کثرتى اقتباس و نقل گشته که به نحو بارزى از غلبه‏ى معانى و الفاظ قرآن بر ذهن گوینده و از احاطه‏ى وى بر اسرار و دقایق آن حاکى است و از این حیث مى‏توان مثنوى را تفسیرى لطیف و دقیق از تمام قرآن کریم دانست. بدیهى است که در این بخش، هدف آن نیست که به همه‏ى این مطالب که سراسر مثنوى را فرا گرفته، اشاره شود بلکه تنها ابیاتى مورد نظر است که در آن واژه‏هاى قرآن، نبى، ذکر، کلام حق و... به کار رفته و جلوه‏هایى از پیام‏هاى قرآن مجید در قالب بشارت، انذار، امتحان، امر، تجلیل، تحریض، تحقیر، استشهاد و خبر در آن انعکاس یافته است. مولانا محتواى قرآن را سراسر امر، نهى، وعد و وعیدى مى‏داند که خطاب به صاحبان «درک»، «وجدان» و «اختیار» است و آنان که قلبى به قساوت سنگ دارند، از آن بى‏بهره‏اند:
جمله قرآن امر و نهیست و وعید ***امر کردن سنگِ مرمر را که دید؟
(دفتر پنجم/3026)
و در جایى دیگر مى‏گوید بخش معتنابهى از قرآن سرگذشت اقوامى است که مظهر کفر، عناد و لجاج بوده‏اند:
جمله قرآن شرح خبث نفسهاست ***بنگر اندر مصحف آن چشمت کجاست
(دفتر ششم/4862)
مولانا معتقد است که سبب‏هاى مادّى دنیا را قدرتى دیگر - مسبب الاسباب- به حرکت درمى‏آورد و آن‏ها خود نمى‏توانند علل امور وقایع باشند. به همین دلیل بخش عمده‏اى از قرآن مجید به ناکار آمدى این اسباب و علل اختصاص یافته است که از جمله‏ى آن مى‏توان به معجزه حضرت موسى و عبور او از رود نیل و غرق شدن فرعونیان، بدل شدن ریگ به آرد در داستان حضرت ابراهیم علیه‏السلام ، تبدیل پشم بز به ابریشم در قصّه‏ى حضرت
موسى علیه‏السلام و شکست ابرهه و لشکریانش از مرغان ابابیل اشاره کرد:
جمله قرآن هست در قطع سبب ***عزّ درویش و هلاک بولهب
(دفتر سوم/2520)
همچنین ز آغاز قرآن تا تمام ***رفض اسبابست و علّت و السّلام
(دفتر سوم/2525)
اینک به بررسى جلوه‏هایى از این پیام‏ها مى‏پردازیم:

عاشقان صادق حضرت حق، از مرگ استقبال مى‏کنند و آن را مانند گردنبندى، زینت‏افزاى گردن خویش مى‏نمایند، امّا جهودان سست اعتقاد که ایمان راسخى ندارند از تصوّر مرگ به هراس مى‏افتند که: «قل یا ایها الذین آمنوا ان زعمتم انکّم اولیاءللّه من دون الناس فتمنوا الموت ان کنتم صادقین»:(29)
شد هواى مرگ طوق صادقان ***که جهودان را بُد این دم امتحان
در نُبى فرمود کاى قوم یهود ***صادقان را مرگ باشد گنج و سود
(دفتر اول/3968)

مولانا خداوند را «دیرگیر و سخت‏گیر» مى‏شمارد؛ یعنى عنایت پروردگار به سهولت و آسانى شامل حال بنده نمى‏شود، امّا وقتى بنده لیاقت دریافت آن را پیدا نماید، این لطف استوار و پایدار است.براى اثبات‏این مدّعا به‏محتواى سوره‏ى مبارکه‏ى «والضحى» اشاره مى‏کند که خداوند پس از مدّتى که پیامبر گرامى اسلام را در انتظار وحى مضطرب و پریشان نگاه مى‏دارد، به ایشان مژده مى‏دهد که: «ما ودّعک ربک و ما قلى».(30)
مفسّران سوره‏ى «والضحى» را از نخستین سوره‏هاى قرآن و نزول آن را پس از اوّلین ظهور وحى و سپس قطع شدن آن مى‏دانند. قسم‏ها و خطاب‏هاى این سوره نیز دلالت بر چنین وضع و زمانى دارد، «پس از نزول اوّلین آیات سوره‏ى «اقرأ» براى مدّتى که گویا از دوازده روز کمتر و از چهل روز بیشتر نبوده، یکسره وحى قطع شد و آن حضرت دچار نگرانى و اضطراب شدید گردید.»(31)
دیر گیرد سخت گیرد رحمتش ***یکدمت غایب ندارد حضرتش
گر تو خواهى شرح این وصل و ولا ***از سر اندیشه مى‏خوان و الضحى
(دفتر دوم/2523 به بعد)
مولانا از زبان قرآن به عاشقان پاکباز و وارسته بشارت مى‏دهد که فناى بنده در ذات حق، بقاى به حق را در پى دارد که: «من جاء بالحسنة فله عشر امثالها»(32)
عاشقان را هر زمانى مردنى‏ست ***مردن عشّاق خود یک نوع نیست
او دو صد جان دارد از جان هدى ***و آن دو صد را مى‏کند هر دم فدى
هر یکى جان را ستانده ده بها ***از نُبى خوان عشرةٌ امثالها
(دفتر سوم/3835 به بعد)
صاحب مثنوى محبّان واقعى و عاشقان راستین خداوند را به عشقى مژده مى‏دهد که خداوند در وجود آنها به ودیعت نهاده تا بدین‏وسیله خدا را دوست بدارند و خدا نیز آنان را دوست خواهد داشت که: «فسوف یاتى الله بقوم یحبهم و یحبونه»(33) و «این یحبونه بازتاب و پرتوى است از یحبّهم، نه فعلى که به اراده بنده و از جانب خدا باشد»(34) «چرا که ایزد تعالى نخست محبّت خود اثبات کرد و آنگه محبّت بندگان؛ تا بدانى که تا اللّه بنده را به دوست نگیرد، بنده به دوست نبود»:(45)
چون یحبونه بخواندى در نبى ***با یحبّهم قرین در مطلبى
(دفتر پنجم/2186)

مولانا به بدعت‏گذاران و کسانى که سنت‏هاى ناپسند را در جامعه پایه‏گذارى مى‏نمایند، هشدار مى‏دهد که از سرنوشت تلخ اصحاب «اخدود» که در سوره البروج آیات 4 تا 10 بدان اشاره شده، بهراسند. «قتل اصحاب الاخدود»، موضع قسم است مى‏گوید نفرین و کشته باد اصحاب اخدود که مؤمنان را مى‏رنجانیدند و به عذاب آتش ایشان را تعذیب همى کردند. فرداى قیامت ایشان را دو عذاب است؛ چنانکه ربّ العزه گفت: «فلهم عذاب جهنم و لهم عذاب الحریق» ظاهر ایشان به آتش مى‏سوزد و باطنشان به حمیم و زقوم مى‏ریزد و گفته‏اند حریق در دنیاست، آن آتش که از بهر مؤمنان ساخته بودند تا مؤمنان را بدان عذاب کنند، بالا گرفت و بیرون افتاد و ایشان همه را به سوخت که بر شفیر آن نشسته بودند: «و لا یحیق المکر السى‏ءِ الاباهله»:(46)
گر خبر خواهى از این دیگر خروج ***سوره بر خوان و السماء ذات البروج
سنّت بد کز شه اوّل بزاد ***این شه دیگر قدم دروى نهاد
هر که او بنهاد ناخوش سنّتى ***سوى او نفرین رود هر ساعتى
نیکوان رفتند و سنّتها بماند ***وز لئیمان ظلم و لعنتها بماند
(دفتر اول/741 به بعد)
زیرا «کسى که سنّت کند در اسلام سنّت حسنه‏اى را، پس عمل شود بعد از او به آن سنّت، نوشته مى‏شود براى او اجرى به اندازه اجر کسى که به آن عمل مى‏کند و هیچ از آن‏ها کم نمى‏شود و کسى که سنت کند در اسلام سنّت سیّئه‏اى را و پس از او عمل شود بدان سنّت، نوشته مى‏شود بر او گناهى به اندازه کسى که آن را مرتکب شده و هیچ از گناه آن‏ها کم نمى‏شود.»(37)
مولانا به ستمگران هشدار مى‏دهد که از انتقام خداوند بر حذر باشند و موجبات گرفتارى مردم را فراهم نکنند که «من حفر لاخیه حفرة وقع فیها»(38) و براى تبیین موضوع به حوادث مندرج در سوره‏ى فیل اشاره مى‏نماید: «و ارسل علیهم طیرا ابابیل، ترمیهم بحجارة من سجّیل». آن قهّار و جبّاریم که هر که را خواهیم، به هر چه خواهیم قهر کنیم، نمرود لعین را پشه‏اى فرستیم تا سزاى وى در کنار وى نهد، فرعون طاغى را که دعوى خدایى کرد و ساحران با سحر عظیم جمع کرد، پاره‏اى چوب از حضرت خود فرستادیم تا قدر ایشان با ایشان نمود. اى محمد آن صنادید قریش و رؤساى کفر که قصد هلاک تو کردند و ترا از وطن خود بتاختند و بر اندیشه‏ى هلاک کردن تو بر پى تو بیرون آمدند و تو با صدیق در آن غار غیرت رفته، نبینى که ما عنکبوتى ضعیف را به شحنگى تو چون فرستادیم تا دست دعاوى و اباطیل ایشان فرو بست! ما آن خداوندیم که در ما را عنکبوتى شحنگى کند، مرغى مبارزى کند، پشه‏اى سپاه سالارى کند، غارى رازدارى کند، آتشى مونسى کند، درختى سبز مشعله‏دارى کند، سگى عاشقى کند، مورى مذکرى کند، سنگى مسبحى کند، کس را با قهر ما تا وستن نیست و از عذاب و عقاب ما رهایى جستن نیست.»(39)
اى که تو از ظلم چاهى مى‏کنى ***از براى خویش دامى مى‏کنى
گرد خود چون کرم بر پیله متن ***بهر خود چه مى‏کنى اندازه کن
مرضعیفان را تو بى خصمى مدان ***از نُبى ذا جاء نصراللّه خوان
گر تو پیلى خصم تو از تو رمید ***نک جزا طیراً ابابیلت رسید
(دفتر اوّل/1311 به بعد)
«شرط صحّت و حسن هر عملى آن است که عمل مطابق اصول و روش عقلا و موافق شریعت و به جاى خود انجام گیرد؛ فى‏المثل اگر کسى مال خویش را جهت خریدن زهر به دیگران ببخشد، آن انفاق ناپسند و نامشروع است.»(40) بر این اساس مولانا در فرازى از گفتار خود به کسانى که اموال خود را در وجهى نامعقول خرج مى‏نمایند، هشدار مى‏دهد و به عنوان انفاق نامعقول، داستان کافران قریش را که در جنگ بدر هر روزه ده شتر نحر مى‏کردند و مشرکان را میزبانى مى‏نمودند، شاهد مثال مى‏آورد و در ضمن آن به آیه شریفه‏ى 36 از سوره‏ى انفال اشاره دارد:(41)
در نُبى انذار اهل غفلتست ***کان همه انفاقها حسرتست...
سروران مکّه در حرب رسول ***بودشان قربان به اومید قبول
(دفتر اول/2231 به بعد)
و در جاى دیگر منافقان و ریاکاران را بر اساس کریمه‏ى «انّ المنافقین یخادعون الله و هو خادعهم و اذا قاموا الى الصلوة قاموا کسالى یرائون الناس و لا یذکرون الله الا قلیلا»(42) به شاخه خشکى تشبیه مى‏کند که از جذب شبنم دریاى معرفت بى‏نصیبند و قابل ارشاد و تربیت نمى‏باشند؛ مگر آن که خواست خدا آن‏ها را به راه بیاورد:
پس بخوان قاموا کسالى از نبى ***چون نیابد شاخ از بیخش طبى
(دفتر ششم/2233)

از مفهوم ایه شریفه «اما السائل و لا تنهر»(43) چنین نتیجه مى‏گیرد که «گدایان را نباید خوار داشت و بر روى آن‏ها به پرخاش بانگ نباید زد، براى آن که خوارداشت گدا، دلیل نقصان جود و تنگ حوصلگى به هنگام بخشش است و آن، آینه‏ى جود را تیره مى‏دارد؛ هم بر آن سان که نفس بر روى آینه غبار بر مى‏انگیزد چنان که گفته‏اند:
جز ز آینه روى همدمى نتوان دید ***ز آن نیز چه فایده چو دم نتوان زد
بدین‏گونه آیه‏ى «و اما السائل فلا تنهر» را توجیه مى‏کند که در هیچ یک از کتب تفسیر قرآن نظیر آن را در ظرافت نتوان یافت»:(44)
روى خوبان ز آینه زیبا شود ***روى احسان از گدا پیدا شود
پس از این فرمود حق در والضحى ***بانگ کم زن اى محمد بر گدا
بر اساس آیه‏ى مبارکه‏ى «والذین استجابوا لربّهم و اقاموا الصلوة و امرهم شوراى بینهم و مما رزقناهم ینفقون»(45) مى‏باید که مؤمنان در کارها با یکدیگر مشورت کنند و در تصمیم‏گیریها از بصیرت یکدیگر بهره ببرند:
چشمها را یار کن در اعتبار ***یار کن با چشم خود در چشم یار
«امر هم شورى» بخوان اندر صُحُف ***یار را باش و مگوش از ناز اف
(دفتر ششم/1589 به بعد)

آنجا که دشمنان پیامبر گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در پى آزار آن بزرگوارند و از روى لجاجت و کینه او را فردى ساده و زود باور معرفى مى‏کنند: «یقولون هو اذنٌ» و خداوند پاسخ مى‏دهد که «قل هو اذن خیرلکم»(46) مولانا در تجلیل از مقام ختم رسل و هادى سبل مى‏گوید: از آنجا که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به هنگام استماع با همه‏ى وجود «گوش» مى‏شود و سر حق را در مى‏یابد،
خداوند او را در قرآن «گوش» خوانده است:
سر کشد گوش محمّد در سخن ***کش بگوید در نُبى حق هو اذن
(دفتر سوم/102)
صاحب کشف الاسرار این معنى را به صورتى دیگر تبیین مى‏نماید:
«منافقان زبان عداوت دراز کردند، خواستند که در شمائل مصطفى عیب جویند، آنچه عین کرم بود و امارت فضل و نشان جوانمردى، به طعن بیرون دادند، گفتند: انه لحسن الخلق یسمعُ ما یقال له. مصطفى ایشان را جواب داد، گفت: «المومن کریم و الفاجر خب لئیم» قال اللّه تعالى: «قل هو اذن خیرلکم» قیل من العاقل قالوا: الفطن المتغافل.»(47)
مولانا یکى از ویژگى‏هاى پیامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را علم لدنّى ایشان مى‏داند که از آموزش مدرسه‏اى که ابزار آن قلم و دفتر است و به دنیاى مادّى بستگى دارد- بى‏نیاز است.
«آسان آسان نرسد دست هیچ‏کس به حلقه‏ى درگاه قرآن مگر به توفیق و تیسیر رحمن، اگر کسى رسیدى به این دولت جز به عون رحمن، آن‏کس مصطفى بودى خاتم پیغامبران که آن جلالت و منزلت که او راست کس را نیست از آفریدگان و حق جل‏جلاله در حق او مى‏فرماید: «الرحمن، علم القرآن»(48) اى علّم محمداً القرآن، هر چند معلمان به تعلیم همى کوشند و استادان تلقین همى کنند و حافظان درس روان همى دارند، این همه اسباب‏اند و آموزنده به‏حقیقت خداست. هر آموخته‏اى را آموزنده اوست هر افروخته‏اى را افروزنده اوست، هر سوخته‏اى را سوزنده اوست، هر ساخته‏اى را سازنده اوست.»:(49)
مصطفایى کو که جسمش جان بود ***تا که رحمن علم القران بود
اهل تن را جمله علّم بالقلم ***واسطه افراشت در بذل کرم
(دفتر سوم/593 به بعد)
مولانا لقب «رجال» را شایسته کسانى مى‏داند که در وقت غلبه شهوت دچار لغزش نمى‏شوند و بر نفس خود مسلّط‏اند و به هنگام خشم و کینه، صبور و مقاوم:
نه به وقت شهوتت باشد عثار ***که رود عقل چو کوهت کاه وار
نه به وقت خشم و کینه صبرهات ***سست گردد در قرار و در ثبات
حق که را خوانده است در قرآن رجال؟ ***کى بود این جسم را آنجا مجال
(دفتر پنجم/3708)
صاحب کشف‏الاسرار را در این معنى اشارتى لطیف است: حق جل‏جلاله در قرآن به سه جایگاه ایشان را «رجال» خواند:
«رجال یحبون ان یتطهروا»(50) پاکى دوست دارند و به پاکى کوشند از آن که این اسلام را بنا بر پاکى است «ان الله طیّبٌ لا یقبل الا الطیّب» و آن‏جا که فرمود «رجالٌ لا تُلْهیهِمْ تجارةٌ و لا بیعٌ عن ذکر اللّه»(51) ایشان را به صفت ذکر بستود؛ یعنى که دنیا و مشغله دنیا ایشان را از ذکر اللّه باز ندارد، پیوسته زبان ایشان در ذکر باشد و دل در مهر؛ سدیگر که در قرآن ذکر مردان گفت، این آیت وارد است: «رجال صدقوا ما عاهدوا اللّه علیه»(52)مردانى که وفاى عهد صفت ایشان، صدق در قول و عمل سیرت ایشان و در راه خدا از بهر اعزاز دین و اعلاى کلمه‏ى حق، تن سبیل کردن و جان در خطر نهادن پیشه ایشان.(53)
و آن‏جا که مى‏خواهد به طاووس، عزّت و شرف بخشد و او را در میان پرندگان ممثّل سازد، مى‏گوید: پر و بال تو آن‏قدر زیبا و سحرانگیز است که حافظان و قاریان قرآن مجید براى زینت آن را در میان اوراق ارجمند کلام آسمانى مى‏گذارند:
هر پرت را از عزیزى و پسند ***حافظان در طى مصحف مى‏نهند
(دفتر پنجم/539)

مولانا عالمان دنیاپرست را که همه بینش و دانش خود را در راه به دست آوردن امکانات دنیوى به کار مى‏گیرند و همواره از بیم فقدان سرمایه‏اى که با هزاران نیرنگ به
دست آورده‏اند، لرزان و ترسانند «ذوفنون» مى‏نامد و مستحق تعبیر قرآنى «لایعلمون»:
همچنان لرزانى این عالمان ***که بودشان علم و عقل این جهان
از پى این عالمان ذوفنون ***گفت ایزد در نُبى لا یعلمون
(دفتر سوم/2642 به بعد)
عالم نمایان متکدّى را که به خاطر لقمه‏اى نان آیات قرآن مجید را وسیله‏ى رسیدن به امیال نفسانى کرده‏اند، بر اساس کریمه‏ى «مثل الذین حملوا التوراة ثم لَم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفاراً»(54) چهارپایانى مى‏شمارد که تنها به حمل کتاب خدا اکتفا کرده و از معنى و مفهوم آن بى‏بهره‏اند:
سالها گوید خدا آن نان خواه ***همچو خر مصحف کشد از بهر کاه
(دفتر دوم/500)

اشراف مولانا بر مفاهیم قرآن مجید باعث شده است که در سرتاسر مثنوى اغلب پایه و مایه سخنان خود را بر آیه‏اى از آیات قرآن مجید نهد و با استشهاد از این آیات شریفه به اثبات مدّعاى خویش پردازد. بهره‏گیرى مولانا از الفاظ قرآن مجید به اشکال گوناگون در مثنوى خودنمایى مى‏کند. آن‏چه در این بحث مورد نظر مى‏باشد، ابیاتى است که لفظ «قرآن» و مترادفات آن در آن‏ها آمده است.
«مولانا حدوث و تکوّن هر موجودى را موقوف به زمانى معیّن مى‏داند- که پیش از آن و پس از آن به وجود نمى‏آید- چنانکه تره‏بار در دو ماه و گل سرخ پس از گذشت سالى و لعل در مدت دراز و طولانى خلعت هستى مى‏پوشد و براى هر یک مهلتى مقرّر است که از آن تجاوز نمى‏کند.»(55) براى اثبات این مدّعا، آیه‏ى شریفه‏ى «هو الذى خلقکم من طین ثم قضى اجلا و اجل مسمى عنده»(56) را شاهد مى‏آورد:
بهر این فرمود حق عزوجل ***سوره الانعام در ذکر اجل
(دفتر اول/2594)
مولانا با استناد به آیه‏ى شریفه‏ى «لیس على الاعمى حرج و لا على الاعرج حرج»(57) کسى را ناقص مى‏شمارد که عقل او ناقص باشد؛ زیرا آن که از جنبه‏ى جسمى ناقص است همواره مورد ترحّم و محبّت بوده است؛ چرا که عقل ناقص را مى‏توان با ارشاد به عقل کامل بدل کرد، امّا تکمیل نقص بدن مقدور نیست:
چون که ملعون خواند ناقص را رسول ***بود در تأویل نقصان عقول
زان که ناقص تن، بود مرحوم رحم ***نیست بر مرحوم لایق لعن و زخم
نقص عقل است آن که بد رنجورى است ***موجب لعنت، سزاى دورى است
بهر نقصان بدن آمد فرج ***در نُبى که: «ما على الاعمى حرج»
(دفتر دوم/1535 به بعد)
و آن‏جا که مى‏خواهد آثار منفى «چشم زخم» و نگاه خصمانه حسود را تبیین نماید به آیه شریفه‏ى «و ان یکاد الذین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعوا الذکر و یقولون انه لمجنون»(58) استناد مى‏جوید:
که بلغزد کوه از چشم بدان ***یزلقونک از نبى بر خوان بدان
(دفتر پنجم 499)
و در جاى دیگر حریصان را از پرخورى و شکمبارگى برحذر مى‏دارد و با استشهاد به آیه‏ى شریفه‏ى «الاّ تطغوا فى المیزان و اقیموا الوزن بالقسط»(59) توصیه مى‏کند که در هر کارى اندازه نگهدارند:
لقمه اندازه خور اى مرد حریص ***گر چه باشد لقمه حلوا و خبیص
حق تعالى داد میزان را زبان ***هین ز قرآن سوره رحمن بخوان
(دفتر پنجم/1399 به بعد)
در تعبیر مولانا «ظن» عبارت است از آگاهى مبتنى بر محسوسات و مسموعات- درک دنیاپرستان و زندگان به تن-، «علم» آگاهى مبتنى بر طلب و اعتقاد و اطاعت از رهبران و پیران، و «یقین» ادراکى است که هیچ شکّ و تردید و استدلالى در آن اثر ندارد
«و گفته‏اند که یقین را سه رکن است: «علم الیقین، «عین‏الیقین» و «حقّ‏الیقین». علم الیقین به سینه فرود آید، عین‏الیقین به سر فرود آید و حقّ‏الیقین به جان فرود آید. علم‏الیقین تقریر ایمان کند، عین‏الیقین اخلاص را نشان دهد و حقّ‏الیقین با حق معرفت افکند.... کلاسوف تعلمون، ثم کلاسوف تعلمون، آرى ببینى و در کار خود ببینى آن روز که دانستن و دیدن سود ندارد و توبه و عذرخواست هیچ به کار نیاید، کلالو تعلمون علم‏الیقین، اگرت علم الیقین و عین‏الیقین بودى که عقبه مرگ بمى‏باید گذاشت و ساز سفر قیامت بمى باید ساخت، همانا که تفاخر و تکاثر در مال و عدد تو را کمتر بودى و رغبت به طاعت و عبادت بیشتر بودى. لترون الجحیم ثم لَتَرونّها عین‏الیقین این لام لام قسم است، ربّ‏العالمین قسم یاد مى‏کند و مى‏گوید حقّا که شما بندگان همه دوزخ خواهید دید به عین‏الیقین، دیدنى بى‏گمان و بى‏هیچ شک.»(60)
با توجّه به این مقدمات صاحب مثنوى سیر دنیاپرستان را از ظن به علم و از علم به یقین توضیح مى‏دهد؛ آنان هنگامى که دوزخ را ببینند یقین خواهند کرد که حقیقتى وجود دارد:
هر گمان تشنه یقین است اى پسر ***مى‏زند اندر تزاید بال و پر
چون رسد در علم پس پَر پا شود ***مریقین را علم او بویا شود
زان که هست اندر طریق مفتتن ***علم کمتر از یقین و فوق ظن
علم جویاى یقین باشد بدان ***و آن یقین جویاى دید است و عیان
اندر الهیکم بیان این ببین ***که شود علم الیقین عین‏الیقین
(دفتر سوم/4118 به بعد)

مولانا بسیارى از مفاهیم و قصص قرآنى را به منظور تیمّن، تبرّک، استشهاد، تجلیل، حکمت، پند، هشدار، انذار، تشویق و تهییج در طىّ مباحث مثنوى به کار مى‏گیرد و آن‏ها را به صورت «خبر» بیان مى‏نماید؛ از جمله‏ى این موارد اشاره به داستان طوفان نوح و عدم فرمان‏پذیرى «کنعان» فرزند نوح از پدر است که آن را در طىّ گفتار خود به منظور تنبیه دنیاپرستان و سرگشتگان وادى ضلالت بیان مى‏نماید و نظر به کریمه‏ى «قال لاعاصم الیوم من امر الله الامن رحم»(61) دارد:
کشتى نوحیم در دریا که تا ***رونگردانى زکشتى اى فتى
همچو کنعان سوى هر کوهى مرو ***از نُبى لاعاصم الیوم شنو
(دفتر چهارم/3360 به بعد)
و در بیانى دیگر ضمن اشاره به داستان حضرت ابراهیم علیه‏السلام و استدلال آن پیامبر بزرگ در برابر مشرکان: «فلما جن علیه اللیل رآ کوکباً قال هذا ربى فلما افلَ قال لا احبّ الافلین»(62)ضمن تعریض به عالمانى که از علم الهى بى‏خبرند، از بى‏تأثیر بودن ستارگان در سرنوشت انسان آگاهى مى‏دهد:
ناخوشت آید نعال آن امین ***در نُبى که لا حب الآفلین
(دفتر ششم/95)
مولانا ضمن بیان اهمّیّت تضرّع و زارى قلب خاشع در برابر پروردگار با استناد به کریمه‏ى: فلولا اذا جاء بأسنا، تضرعوا و لکن قسَمتْ قلوبهم و زیّن لهم الشیطان ما کانوا یعملون»(63) به سرنوشت اقوام کفر پیشه‏اى اشاره مى‏کند که قساوت قلب و روى گرداندن از دعا و نیایش آن‏ها را به قهر الهى گرفتار نمود:
گفته‏اى اندرنُبى کان امّتان ***که برایشان آمد آن قهرگران
چون تضرّع مى نکردند آن نفس ***تا بلازیشان بگشتى بازپس
لیک دلهاشان چو قاسى گشته بود ***آن گنه‏هاشان عبادت مى‏نمود
(دفتر پنجم1604 به بعد)

بر اساس حدیث شریف «من فسر القرآن برأیه و اصاب الحق فقد اخطأَ»(64) مولانا کسانى را که قرآن را بر اساس هوا و هوس و امیال نفسانى، جلب منافع مادّى، کسب مقام دنیوى و نزدیکى به فرمانروایان ستمگر تفسیر مى‏نمایند سرزنش مى‏کند:
بر هوا تاویل قرآن مى‏کنى ***پست و کژ شد از تو معنى سنى
(دفتر اول/1081)
از نظر صاحب مثنوى کسانى شایستگى تفسیر قرآن را دارند که پشت پا بر منافع دنیوى و آرزوهاى مادى زده و فناى فى اللّه شده باشند. در آن حالت حقیقت قرآن در کلامشان تجلّى خواهد کرد و هر چه بگویند موافق قرآن خواهد بود:
معنى قرآن ز قرآن پرس و بس ***وز کسى کاتش زده اندر هوس
پیش قرآن گشت قربانى و پست ***تا که عین روح او قرآن شدست
و در جایى دیگر به این نکته اشاره دارد که وقتى انسان به کشف اسرار غیب و درک مفاهیم کتاب خدا موفّق مى‏شود که حسّ باطنى او بیدار و به راه مستقیم راهنمایى شود. بدیهى است که حسّ ظاهر تنها به ظواهر آیات بسنده خواهد کرد:
خاصّه‏اى خواجه قیاس حِسّ دون ***اندر آن وحییى که هست از حد فزون
گوش حسّ تو به حرف ار در خورست ***دان که گوش غیبت گیر تو کر است
(دفتر اول/3314 به بعد)

به مصداق کریمه‏ى «لایمسه الا المطهرون»(65) بساویدون و لمس نمودن کلمات قرآن، منوط به پاکى روح و اعتقاد قلبى به آن است. مولانا بر این نکته پاک شدن از منیّت و خودخواهى را نیز مى‏افزاید:
تا زچونى غسل نارى تو تمام ***تو بر این مصحف منه کف اى غلام
(دفتر ششم/195)
مولانا در اهمّیّت قرائت قرآن و عظمت کریمه‏ى «واذا قرى القرآن فاستمعوا له و انصتوا»(66) از قول یکى از صحابه رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله حدیثى نقل مى‏کند: «عن اسامة بن شریک قال اتیت النبى و اذا اصحابه کانما على روسهم الطیر»(67) و این موضوع در عرب مثل شده است که در صدر اسلام وقتى قرآن تلاوت مى‏شد، اصحاب رسول خدا چنان آرام و بى‏حرکت گوش مى‏دادند که «کانهم على رؤوسهم الطیر»:
هم‏چنان که گفت آن یار رسول ***چون نبى برخواندى بر ما فصول
آن رسول مجتبى وقت نثار ***خواستى از ما حضور و صد وقار
آن‏چنان که بر سرت مرغى بود ***کز فراقش جان تو لرزان شود
(دفتر پنجم/3244 به بعد)
صاحب کشف الاسرار در این‏باره سخنى لطیف دارد که براى حسن ختام بدان اشاره مى‏کنیم:
«و اذا قرى القرآن فاستمعوا له و.... سماع حقیقت استماع قرآن است و سماع روزگار مرد را بیش از آن زندگى دهد که روح قالب دهد، سماع چشمه‏اى است که از میان دل برجوشد، و تربیت او از عین صدق است و صدق مر سماع را چنان است که جرم آفتاب مر شعاع را و تا ظلمات بشریّت از دل برنخیزد حقیقت آفتاب سماع روا نبود که بر صحراى سیه مرد تجلّى کند و بدان که سماع بر دو ضرب است: سماع عوام دیگر است و سماع خواص دیگر. حظّ عوام از سماع صوت است و نغمت آن و حظّ خواص از سماع لطیفه‏اى است میان صوت و معنى و اشارت آن. عوام سماع کنند به گوش سر و آلت تمییز و حرکات طباع تا از غم برهند و از شغل بیاسایند. خواص سماع کنند به نفسى مرده و دلى تشنه و نَفَسى سوخته، لاجرم بار آورد ایشان را نسیم انسى و یادگار ازلى و شادى جوانى.»(68)

از آن چه بدان اشاره شد به این نتیجه مى‏رسیم که:
مولانا، قرآن کریم را منبع و منشأ تمام تعالیم و آراى خویش از تصوّف تا اخلاق تلقّى مى‏کند و غلبه معانى قرآن بر فکر و بیان او از این اندیشه نشأت مى‏گیرد. تعظیم فوق‏العاده‏ى مولانا در حقّ قرآن کریم، همراه با نوعى تسلیم و انجذاب روحانى مقرون است و این مایه‏ى استغراق در معانى و اسرار قرآن نزد مولانا مى‏بایست تا حدّ قابل ملاحظه‏اى به تجربه عرفانى که تحقّق به حقایق و اسرار آن براى عارف کامل ممکن مى‏شود، مربوط باشد. در سایه‏ى این استغراق در قرآن مجید است که مثنوى را حاوى حقایق زنده و مطالب سرشارى مى‏بینیم که هنوز پیشاپیش بشریّت مى‏رود و از اندیشه‏هاى جهانى واپس نمانده است. حقایق ارزنده‏اى که در اخلاق و معرفت انسان بایستى منظور نظر باشد، به گونه‏اى در این کتاب شریف گنجانده شده که قرنها به عنوان نسخه‏اى شفابخش به کار خواهد رفت و زنده دلان و معرفت‏جویان را از زلال پاک خود سیراب خواهد نمود.